Μετά τη Λέσβο, τη Λακωνία, την Καστοριά και τον Έβρο, τα Χανιά πλέον μπορούν να υπερηφανεύονται για το δικό τους απολιθωμένο δάσος, που εντοπίστηκε -σχεδόν… τυχαία- σε περιοχή του Ακρωτηρίου.
Την ανακάλυψη του απολιθωμένου δάσους έκανε ο καθηγητής και τ. κοσμήτορας της Σχολής Μηχανικών Ορυκτών Πόρων του Πολυτεχνείου Κρήτης Μανόλης Μανούτσογλου καθώς εργάζονταν για μια άλλη έρευνα σχετικά με τα δομικά υλικά που έχουν κατασκευαστεί τα Νεώρια. Οι “διαδρομές” παρακολουθούν σήμερα την πορεία της σημαντικής αυτής γεωλογικής ανακάλυψης που έρχεται να προσθέσει ένα ξεχωριστό μνημείο της φύσης στα Χανιά.
Ακολουθώντας αντίστροφη πορεία
Στην πραγματικότητα όπως μας περιέγραψε ο κ. Μανούτσογλου η ανακάλυψη του απολιθωμένου δάσους των Χανίων προέκυψε ακολουθώντας την αντίστροφη πορεία από αυτής που εκτελούσαν οι Βενετοί κατακτητές τον καιρό που κατασκεύαζαν ορισμένα από τα πιο εμβληματικά κτήρια της πόλης, τα οποία σώζονται μέχρι και τις μέρες μας.
«Συμμετέχοντας στην ομάδα των επιστημόνων που ασχολήθηκαν με τα Νεώρια και στο πλαίσιο της αναζήτησης του δομικού υλικού από το οποίο αυτά φτιάχτηκαν, επισκέφθηκα όλα τα παραλιακά μέτωπα της περιοχής όπου λειτουργούσαν παλαιοί λατομικοί χώροι. Οι αρχαιολόγοι έχουν εντοπίσει δύο τέτοιες περιοχές, μια στο Ακρωτήρι και μια στην Αλμυρίδα Αποκορώνου, οι οποίοι χρησιμοποιούνταν από την εποχή ακόμα των Βενετών», σημείωσε ο κ. Μανούτσογλου και πρόσθεσε ότι στο πλαίσιο της έρευνας που διεξήγαγε και περπατώντας στις περιοχές όπου υπάρχουν βενετσιάνικα λατομεία, βρέθηκε μπροστά σε ένα εντυπωσιακό θέαμα: «Σε μια από αυτές τις θέσεις αντίκρισα μια πληθώρα από απολιθωμένες ρίζες, οι οποίες είναι γνωστές στον κόσμο των γεωεπιστημών ως ριζόλιθοι. Οι απολιθωμένες αυτές ρίζες εκτείνονται σε μια σχετικά μεγάλη περιοχή, που σημαίνει ότι δεν μιλάμε για ένα μεμονωμένο δέντρο, ούτε μια συστάδα δέντρων, αλλά για ένα δασύλλιο».
Μοναδικές ρίζες!
Η ύπαρξη ριζόλιθων, δηλαδή απολιθωμένων ριζών ανώτερων φυτών, τεκμηριώθηκε και παρουσιάστηκε από τον κ. Μανούτσογλου πρόσφατα σε διεθνές επιστημονικό γεωλογικό συνέδριο: «Τεκμηριώθηκε δηλαδή επιστημονικά και στα Χανιά η ύπαρξη απολιθωμένου δάσους, κατ’ αντιστοιχία τεκμηρίωσης άλλων περιοχών της Ελλάδας (Λέσβος, Λακωνία, Καστοριά, Έβρος). Σε αντίθεση με τις ανωτέρω περιοχές, εντός των αιολιανιτών δεν έχουν διατηρηθεί με απολίθωση οι κορμοί αλλά οι ρίζες, που απολιθώνονται σπανιότερα από τους κορμούς των δένδρων, καθιστώντας τη θέση αυτήν προς το παρόν μοναδική στην Ελλάδα», σημείωσε ο συνομιλητής μας και πρόσθεσε: «Οι ριζόλιθοι αυτοί έχουν κυκλική διατομή και κυλινδρικό σχήμα. Τα μήκη τους ποικίλλουν από μερικά εκατοστά έως αρκετά μέτρα.
Οι ρίζες απολιθώνονται σπανιότερα από τους κορμούς των δένδρων κάτι που καθιστά το απολιθωμένο δάσος των Χανίων μια ιδιαίτερα σπάνια περίπτωση.
Οι διάμετροι των ριζόλιθων κυμαίνονται από 0,1 mm έως (περίπου) 20 cm. Διακλαδώσεις προς τα κάτω με φθίνουσες διαμέτρους κλάδων δεύτερης, τρίτης και τέταρτης τάξης χαρακτηρίζουν του τυπικούς ριζόλιθους και τους διακρίνουν από άλλα είδη απολιθωμάτων, αυτών πού ονομάζονται ιχνοαπολιθώματα και τα οποία έχουν προκύψει από απολίθωση ιχνών κίνησης ή διαβίωσης ζώντων θαλάσσιων οργανισμών. Οι ριζόλιθοι και τα σχετικά χαρακτηριστικά της ριζόσφαιρας (ζώνη του εδάφους γύρω από τη ρίζα η οποία επηρεάζεται από τη δραστηριότητα της ρίζας), υποδεικνύουν χερσαίες συνθήκες ή/και υποαέρια έκθεση σε θαλάσσια ιζήματα. Κατά τη διαδικασία της σπάνιας διατήρησης, είτε απολιθώνεται το ριζικό σύστημα, με μόριο προς μόριο αντικατάσταση της οργανικής ύλης από ένα ορυκτό π.χ. διοξείδιο του πυριτίου, σιδηροπυρίτη ή ασβεστίτη, είτε αντικαθίσταται με πλήρωση ιζήματος ή φυσικού τσιμέντου το καλούπι του ριζώματος και παράγει με φυσικό τρόπο τη “χύτευση της ρίζας”».
Ταξίδι πίσω στον χρόνο
Το τοπίο όπου βρίσκεται το απολιθωμένο δάσος μοιάζει… σεληνιακό.
Συνεχίζοντας ο κ. Μανούτσογλου εξήγησε ότι «δεν μπορούμε ακόμα να πούμε με βεβαιότητα από πότε χρονολογείται αυτό το δασύλλιο».
«Υπάρχουν δύο βασικές αντικρουόμενες θέσεις: η μία είναι του καθηγητή Γεωλογίας Ν. Φυτρολάκη από το Μετσόβιο Πολυτεχνείο, από τη δεκαετία του ’80, ο οποίος μελέτησε τους αιολιανίτες, δηλαδή τα υπολείμματα ασβεστολιθικών, καλά συμπαγοποποιημένων κόκκινων-καφέ ή κίτρινων ψαμμιτών, που εμπεριέχουν πολυάριθμα θραύσματα από κελύφη έμβιων θαλάσσιων οργανισμών, στα Φαλάσαρνα και πιστεύει ότι χρονολογούνται πριν το τέλος της παγετώδους περιόδου. Υπάρχει όμως και μια άποψη ενός Γερμανού γεωμορφολόγου, ο οποίος πιστεύει ότι αυτοί οι αιολιανίτες δημιουργήθηκαν μετά το πέρας της τελευταίας παγετώδους περιόδου. Μιλάμε δηλαδή για μια περίοδο 20.000 ετών. Οπότε εκεί κάπου θα πρέπει να προσδιορίσουμε την ύπαρξη αυτών των δέντρων τα οποία όπως τα σημερινά αλμυρίκια ήταν κατά μήκος του παραλιακού μετώπου και των οποίων τα ριζώματα βρίσκονται ακόμα βαθύτερα σε ένα παλαιοέδαφος που κατά θέσεις – δηλαδή σε κάποια σημεία, φαίνεται. Σε αυτό το παλαιοέδαφος είχαν ριζώσει και μετά από κάποιες δεκάδες ή εκατοντάδες χρόνια, πιθανόν από το λιώσιμο των πάγων ή από την ταπείνωση της θάλασσας δημιουργήθηκαν αυτοί οι αιολιανίτες, δηλαδή αμμόλοφοι που κάλυψαν αυτά τα δέντρα και ναι μεν τα κατέστρεψαν αλλά διατήρησαν ανέπαφα τα ριζώματά τους».
Σπάνιο φαινόμενο
Ερωτηθείς ο κ. Μανούτσογλου κατά πόσον η ύπαρξη απολιθωμένων δασών είναι συχνό φαινόμενο από τη σκοπιά της Γεωλογίας σχολίασε: «Όχι, είναι πολύ σπάνιο φαινόμενο. Σπάνια εντοπίζουμε απολιθωμένα δάση στην Ελλάδα. Το μεγαλύτερο και καλύτερο είναι στη Μυτιλήνη, το οποίο δημιουργήθηκε από μια ηφαιστειακή δραστηριότητα, η οποία κάλυψε τα δέντρα. Παρόμοια περίπτωση, είναι τα απολιθωμένα δάση στη Λήμνο και την Αλεξανδρούπολη. Των Χανίων, ωστόσο, προσομοιάζει στην περίπτωση του απολιθωμένου δάσος της Λακωνίας. Κι εκεί όπως κι εδώ, έχουμε κυρίως ριζώματα και μικρά υπολείμματα από δέντρα, που στην περίπτωση της Λακωνίας είναι φοίνικες μέσα σε αιολιανίτες». Αντίθετα με τη Λακωνία στα Χανιά δεν έχει προσδιοριστεί ακόμα τι είδους δέντρα ήταν αυτά των οποίων διασώζεται μέχρι σήμερα το ριζικό τους σύστημα: «Έχουν καταμετρηθεί δεκάδες ριζόλιθοι σε μια σχετικά μικρή επιφάνεια μερικών εκατοντάδων τετραγωνικών μέτρων, ενώ εκτός από το ριζικό σύστημα διακρίνονται κατά θέσεις και υπολείμματα μικρών σε μέγεθος κορμών. Οι ριζόλιθοι εμφανίζονται και εξαπλώνονται στις επίπεδες διαβρωτικές επιφάνειες των αιολιανιτών. Διακρίνεται όμως κατά θέσεις ότι ξεκινούν από το υποκείμενο παλαιοέδαφος. Τα διάφορα ριζώματα διαφέρουν σε μεγέθη (μήκος, διάμετρο, διακλάδωση κ.λπ.) και θα πρέπει να μελετηθεί εάν ανήκουν σε ένα ή περισσότερα είδη δέντρων, όπως θα πρέπει να μελετηθεί συστηματικά το σύνολο της εμφάνισής τους, με ταυτόχρονη αναζήτηση και σε άλλες θέσεις του δυτικού παραλιακού μετώπου Ακρωτηρίου Χανίων. Πιθανόν τα δέντρα αυτά να ήταν αλμυρίκια, επειδή τα ριζώματά τους μοιάζουν με τα σημερινά αλμυρίκια. Πρέπει, όμως, να γίνουν παλαιοντολογικές μελέτες, διαφορετικά αυτή η άποψη δεν είναι παρά μια εικασία».
Προστασία και έρευνα
Τι όμως πρέπει να γίνει από εδώ και στο εξής για να αναδειχθεί το απολιθωμένο δάσος που βρίσκεται στο Ακρωτήρι; «Όπως και τα άλλα απολιθωμένα δάση δεν κινδυνεύουν από την ανθρώπινη παρουσία. Κινδυνεύουν όμως από το βίαιη εξόρυξη», διευκρινίζει ο κ. Μανούτσογλου και συμπληρώνει πως η ύπαρξη του απολιθωμένου δάσους στο Ακρωτήρι “κουμπώνει” με νεότερα μνημεία της πόλης των Χανίων φωτίζοντας πτυχές από τον τρόπο κατασκευής τους: «Από αυτούς τους αιολιανίτες μέσα στους οποίους βρίσκονται αυτή τη στιγμή οι απολιθωμένες ρίζες έχει φτιαχτεί το σημαντικότερο ίσως μνημείο της πόλης, τα Νεώρια. Οπότε ουσιαστικά ένα αρχιτεκτονικό μνημείο έρχεται να συνδεθεί με ένα σημαντικό μνημείο της φύσης, που βρίσκεται δίπλα και κοντά στην πόλη. Κι ως ένα νέο μνημείο της φύσης του νομού, απαιτείται αρχικά προστασία και στη συνέχεια συντήρηση και επιστημονική μελέτη. Από εκεί και πέρα, δεν υπάρχει ακόμα κάποιος προγραμματισμός για τη συνέχιση των ερευνών. Η ανακάλυψη του απολιθωμένου δάσους προέκυψε χωρίς προγραμματισμό, στο πλαίσιο της έρευνας για τα δομικά υλικά των Νεωρίων. Τώρα θα πρέπει να γίνει ένας σχεδιασμός κι αν οι τοπικοί άρχοντες θέλουν να αγκαλιάσουν αυτή την προσπάθεια, εγώ είμαι φυσικά ανοιχτός», είπε καταλήγοντας ο κ. Μανούτσογλου.
Οι αιολιανίτες των… οχυρών και Νεωρίων
Στο πλαίσιο των ερευνών που έχουν γίνει από το παρελθόν, όπως εξηγεί ο καθηγητής του Πολυτεχνείου Κρήτης κ. Μανούτσογλου, σε μεγάλο μήκος των ακτών της δυτικής Κρήτης αποκαλύφθηκαν ευρέως διαδεδομένα υπολείμματα ασβεστολιθικών, καλά συμπαγοποποιημένων κόκκινων-καφέ ή κίτρινων ψαμμιτών, που εμπεριέχουν πολυάριθμα θραύσματα από κελύφη έμβιων θαλάσσιων οργανισμών. «Τα πετρώματα αυτά ονομάζονται αιολιανίτες και είναι γνωστά από την αρχαιότητα ως “πώρος” και σήμερα ως πωρόλιθος. Όπως έχει αποδειχθεί από τις πολύχρονες έρευνες του Πολυτεχνείου Κρήτης στα υπολείμματα των λατομικών χώρων που βρίσκονται διάσπαρτα κατά μήκος των δυτικών ακτών του Ακρωτηρίου και μέσω του παραλιακού μετώπου της πόλης των Χανίων πολλά χιλιόμετρα δυτικότερα, οι βενετσιάνοι χρησιμοποίησαν τους εύκολα εξορυσσόμενους αιολιανίτες για να κατασκευάσουν εκτός από τα Νεώρια και πολλές άλλες οχυρωματικές κατασκευές».
